قسمت های مختلف این خانه
در اوایل و اواسط و اواخر دوره قاجاریان و نیز بخشی از آن در دوره پهلوی
ساخته شده. بانی خانه شناخته نشده؛ لیکن چون مدتها به اخوان سیگاری، از
تجار یزد، تعلق داشته، به این نام شهرت یافته است. خانه را اخیرا شرکتی
خصوصی خریده و آن را پس از تعمیر و مرمت (تصویر بالا مربوط به پس از مرمت
می باشد) مهمان سرای دانشجویان کرده است.
بنا یک حیاط میانی وسیع و
سه حیاط خلوت و دو ورودی، اصلی و فرعی دارد که یکی از این ورودی ها پرکار و
مفصل و دیگری کوچک و ساده می باشد. در این خانه، همچون اغلب خانه های یزد،
فضاها رو به حیاطی نشسته اند که مرکز توجه عناصر پیرامون خود و واسطه
پیوند آنهاست. به این ترتیب، در این خانه ها، حیاط مهم ترین فضاست و مصداق
کامل این حکم حیاط اصلی این خانه است. در عین حال، حیاطهای فرعی و کوچک تر
نیز مشمول این قاعده است. در حیاط های کوچک، بعضی از دیوارهای بسته را با
طاق نما، نماسازی کرده اند تا به نظر آید که پیرامون حیاط از عناصر فضایی
خالی نیست.
ورودی اصلی، شامل سردر و
هشتی (با سقف زیبای رسمی بندی شده)، از یک طرف به حیاط خلوت شرقی و از طرف
دیگر، از طریق دالانی، به حیاط بزرگ و اصلی خانه متصل است. ارتباط نزدیک و
بی واسطه حیاط خلوت شرقی با هشتی به این حیاط استقلال بخشیده است.
ورودی دوم یا فرعی، به
دیگر حیاط خلوت خانه، واقع در جنوب غربی آن راه دارد. داشتن ورودی مجزا خود
سبب استقلال این حیاط از حیاط اصلی شده؛ چنان که اگر راهرو میان دو حیاط
نبود، دو خانه کاملا مستقل پدید می آمد. در عین حال، این راهرو حیاط مذکور
را در مسیر ورود به حیاط اصلی قرار می دهد. دراین صورت، مجموعه این حیاط و
فضاهای اطرافش دیگر ورودی حیاط اصلی محسوب می شود. به تعبیری، مجموعه
ورودی خانه خود خانه ای کوچک است.
حیاط اصلی مستطیل شکل، به
تقریب، در امتداد شمال-جنوب است. به واسطه شکل حیاط، نماهای آن دو به دو
رو به یکدیگر قرار گرفته اند و گویی با هم گفتگو می کنند. در این میان، دو
نمای شمالی و جنوبی متفاوت با هم و نماهای شرقی و غربی همشکل و متقارن اند.
در مرکز نمای شمالی، اتاق سه دری و در میانه نمای جنوبی، ایوانی رواق
مانند واقع است. نمای جبهه شمالی پر تنوع و چشم گیر است و نمای جبهه جنوبی
به سبب وجود بادگیری بر فراز آن جلوه یافته است. اهمیت این دو نما و نیز
کشیدگی حیاط در همین امتداد و مرتفع تر بودن این دو جبهه نسبت به نماهای
شرقی و غربی محور شمالی و جنوبی بنا را ممتاز ساخته است.
دو جبهه شرقی و غربی در
انتظام و ترکیب کلی فضایی مشابه یکدیگرند؛ منتها در مرکز جبهه غربی، اتاقی
با چهار پنجره و در مرکز جبهه شرقی، ایوانی قرار گرفته که بادگیری نیز بر
فراز آن نشسته است. با این اوصاف، وضع این دو جبهه نیز حکایت همان گفتگوی
آشنای فضاهای نیم باز و بسته در دو نمای متقابل است. قرارگیری تنها ایوان
در جبهه شرقی حیاط سبب تمایز این خانه از دیگر خانه های شهر شده است؛ چه در
این قبیل خانه ها مهم است که ایوان اصلی در جبهه جنوبی و سایه گیر حیاط
قرار گیرد.
حیاط خلوت شرقی خانه در
مجاورت هشتی واقع است. این حیاط کوچک، که مساحت آن تقریبا به اندازه هشتی
است، فقط متعلق به اتاقی نسبتا بزرگ است که می توان آن را بیرونی خانه
تلقی کرد. بخش جنوب غربی خانه قدری مفصل است. این بخش بنا مجموعه ای است از
حیاطی در میانه و ایوان و اتاقی در اطراف آن؛ و به این ترتیب، حیاط مزبور
همه عناصر اصلی خانه ای سنتی را دارد. حیاط خلوت دیگر (واقع در شمال شرقی
بنا) فضای خدماتی و واسطه ارتباط با مطبخ و فضای سر پوشیده مجاور آن است.
به همین دلیل، شاید بتوان آن را حیاط مطبخ خانه نامید.
بنا زیرزمین وسیعی دارد
که در بخشهایی، حتی از محدوده ملکی بنا فراتر رفته است. فضاهای زیرزمین
ابعاد و اشکال متنوعی دارد که این امر از کاربردهای متفاوت زیرزمین در
گذشته حکایت دارد. از این میان، فضاهایی که در محورهای اصلی حیاط قرار
گرفته، همچون تالاری سرداب، منظم تر و مفصل تر و بقیه عموما فضاهای خدماتی
است. (منابع و مراجع: الف-1)
