هنگامی که از سوی کاشان
به نطنز نزدیک می شوید، پس از گذشتن از مکانی که به باغ حرم مشهور است، در
کناره شرقی جاده به فاصله تقریبی 300 متر از آن، کاروانسرایی کهن و متروکه
قرار دارد که به مرور زمان به قعله کوه آب معروف شده. کاروانسرای شاه عباسی
نطنز که به نام قلعه کوهاب یا کاروانسراى میر ابوالمعالى هم نامیده
می‌شود، مربوط به دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی است. این کاروانسراى قدیمى
را شخصی بنام میر ابوالمعالى برزرودى مشهور به آقامیر (آقامیرزا بن اسد
الله بن علی الحسینی البرزی النطنزی) که سمت وزیر حضور و مجلس نویسى شاه
عباس را داشت، ساخته است.
این اثر با شماره 1489 در
تاریخ 1355/10/20 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.(الف-5) این
کاروانسرای مستطیل شکل، با وسعت 3962 مترمربع، دارای 23 اتاق است که در
چهار سمت حیاط قرار دارند. این بنای تاریخی دارای جلوخان و سردری با کتیبه
سنگی به خط ثلث به تاریخ 1029 ه.ق می باشد. وسعت این کاروانسرا نشان از آن
دارد که کاروانیان زیادی در این کاروانسرا رفت و آمد داشته اند و روزگار
پرباری را پشت سر نهاده. همچنین سنگ عصارخانه بزرگی در داخل کاروانسرا وجود
دارد که نشان از وجود عصارخانه در این محل به منظور تهیه روغن برای تامین
روشنایی کاروانیان دارد.
حیاط میانه بنا، مانند
اغلب کاروانسراها، ایوانها و ایوانچه هایی در پیرامون دارد که هر یک به
حجره ای ربط دارد. اسطبل، چون حلقه ای، دیگر فضاها را دربر گرفته. این حلقه
را اتاقهای پشت ایوانها در میانه هر جبهه قطع کرده اند و به این ترتیب،
اسطبلها در پخهای گوشه های حیاط تعبیه شده و از طریق راهروهایی که به صورت
مورب قرار گرفته اند می توان به اسطبلها راه یافت.(الف-1)
راه ورود به کاروانسرا در
امتداد محور طولی حیاط و از میانه ضلع شمالی بناست. حجم مرتفع و پیش آمده و
دیوار طاق نماسازی شده جبهه ورودی اهمیت و تشخص خاصی به نمای ورودی داده.
طاق نماهای مورب دو سوی سردر به آن صورتی تراش خورده و ظریف بخشیده و ورودی
را نیز شاخص تر کرده است. از درگاههای کوچکی در عقب این قسمت می توان به
اسطبلها راه یافت. در طبقه بالای جبهه شمالی، اتاقکی آجری قرار دارد که با
چند درگاه به چهار طرف گشوده می شود. این درگاه ها، علاوه بر آنکه باعث
تهویه فضا می شوند، نظر به کوههای زیبای پشت کاروانسرا را ممکن می
سازند.(الف-1)
در ساخت این کاروانسرا
قرینه سازی کاملا رعایت گردیده است و مجموع ساختمان با دقت زیاد و مصالح
عالی بنا شده و طرح طاق ها نیز نشان از مهارت فوق العاده معماران این بنا
دارد.
کاروانسرا را با سنگ و
آجر ساخته اند. همه فضاها پایه هایی از سنگ لاشه دارند و در بسیاری از
قسمتها، دیوارها تا زیر سقف سنگی است. طاق نماها و غرفه های داخل فضاها با
حاشیه ای از آجر در دیوارهای سنگی قرار گرفته و قوسها و تویزه های سقف تا
روی دیوارها با آجر امتداد یافته اند. بدین ترتیب، ترکیب تقریبا نامنظمی از
سنگ و آجر در فضاهای داخلی بنا دیده می شود. ماکسیم سیرو در کتاب
کاروانسراهای ایران، نوشته است که طرح طاقها و سقفها نشان دهنده ی مهارت
معماران این ناحیه است.(الف-1)
