این خانه از یک حیاط وسیع و دو مجموعه فضائی یک طبقه در دو جبهه شرق و شمال آن تشکیل شده. فضاهای خانه از کف حیاط یک متر بالاتر و به این ترتیب بر آن مشرف اند. حیاط فعلی بنا شکل مستطیل منظمی ندارد ولی به نظر می رسد از ابتدا به این شکل نبوده. در هر دو جبهه شرق و شمال، یک ردیف پله حیاط را به سرداب های موجود در زیر این جبهه ها مرتبط می سازد.
خانه شیخ الاسلام دارای حیاط بسیار بزرگی است که فضاهای اصلی در شمال و جنوب آن ساخته شده اند. این حیاط غالبا محل برگزاری مراسم مذهبی بوده و محوطه سازی آن با سایر خانه های اصفهان متفاوت می باشد. به این ترتیب که یک حوض نسبتا کوچک مقابل ایوان شمالی و دو باغچه به شکل هشت ضلعی در دو سوی آن قرار دارد.
مهم ترین فضای خانه، ایوان وسیع ستون داری است که در میانه ضلع جنوبی حیاط قرار گرفته است. این ایوان و دو گوشوار آن مرتفع ترین بخش خانه می باشند و وجود سقف شیبداری بر فراز ایوان، این ارتفاع را افزایش می دهد. سبک خاص معماری این بخش باعث تمایز این خانه از سایر خانه های هم دوره خود شده. دهانه وسیع ایوان، فضای آن را به ادامه فضای باز حیاط مبدل ساخته و وجود حوض و فواره در فضای ایوان بر این استمرار تاکید می کند. در انتهای ایوان، شاه نشین بزرگی قرار دارد که از پشت به فضای دیگری مرتبط است. همچنین دو اتاق در طرفین شاه نشین واقعند که از یک سو به ایوان و از سوی دیگر به شاه نشین مرتبط می باشند. این اتاق ها دارای شکل، اندازه و پوشش های متفاوتی هستند. تزئینات متنوع گچبری، آینه کاری و مقرنس در فضای ایوان و شاه نشین آن بر اهمیت این بخش خانه تاکید می کند.
معمار ایرانی دیروز، بنایی، خانه ای و... را با مردم و برای مردم می ساخت که روح و جان و آرامش خانواده اولین هدف او بود و سکونت در درجه دوم قرار می گرفت و با کمال تأسف، دنیا گرایی و سود مداری غرب، امروزه در حال رسوخ به فرهنگ و نهاد معماری ماست و بعضی از معماران تحصیلکرده دانشکده ها به آن خوشامد می گویند و آن تدابیر معماری غریبه با فرهنگ ما را، به اجرا می گذارند.
معماری امروزه ما، به جای گرایش به فرهنگ ایرانی و اسلامی خودمان، به (مدهای غربی) گرایش پیدا کرده و خواسته یا ناخواسته در مسیری افتاده که ما را از اصل و خویش دور می کند و گویا بعضی از مردم جامعه هم مدتی کوتاه، آن را پاسخی رضایت بخش به خواسته ی خود می پندارند. هر چقدر این بی هویتی و توجه نداشتن به معنا و هویت، کم رنگ تر شود؛ شاهد بروز بیشتر سردرگمی و فقدان احساس تعلق در مکان ها و شهرهایمان خواهیم شد.
هر بنا و هر ساختمان بخشی از تاریخ و فرهنگ مردمی است که آن را ساخته اند و نابود کردن آن در واقع منجر به از بین رفتن حافظه جمعی و تاریخی شهر می شود و به دنبال آن تعادل فرهنگی و هویتی به هم می خورد، که فقدان هویت و معنا در فضاهای معماری می تواند نتیجه ی آن باشد.
"طراحی خانه من، ایران کوچک من؛ برگرفته از اصول استاد پیرنیا"، زنده کردن ارزشهای معماری گذشته با توجه به معماری امروز است. خانه من، ایران کوچک من؛ نامی است که مخاطب پروژه جناب آقای داریوش ارجمند بر خانه شخصی خود نهادند.
این یک پروژه دانشجویی بود که با توجه به نیازهای مخاطب خود، طراحی شد. طی صحبت هایی که با جناب داریوش ارجمند انجام شد، تا حدودی به ذهنیات ایشان آگاه شدیم. از نظر این بزرگوار، خانه جایی است که تمامی اعضای خانواده حتی بعد از ازدواج در کنار هم، در آن زندگی می کنند. خانه باید اندرونی و بیرونی، ورودی و هشتی داشته و آَشپزخانه حیاط خلوت داشته باشد. مصالح مورد استفاده در خانه، باید دلچسب بوده، نماها از آجر و ساروج باشد و در هیچ جای خانه، از سنگ و مصالح خشن استفاده نشود. بهترین نمونه خانه ای که داریوش ارجمند می پسندد؛ خانه عباسیان و خانه عامری ها در کاشان می باشد.
طراحی این پروژه در منطقه کفایی مشهد استان خراسان رضوی، که دارای بافت اصیل و نسبتا قدیمی مسکونی شهر می باشد، در بهار 94 آغاز شد و در تیر ماه 94 ارائه نهایی گردید.
اهداف جزئی طرح:
1- اهمیت به اصول معماری ایرانی استاد پیرنیا (مردم واری، درون گرایی، خود بسندگی، پرهیز از بیهودگی، نیارش و پیمون)
2- توجه به نیازهای مخاطب و پیوند آن با معماری عصر حاضر.
3- تحلیل و بررسی خانه های ایرانی گذشته و استخراج الگو ها و تبدیل آنها به الگوهای قابل استفاده امروزه.
دانشجویان: آیلر رضوی- زهرا صامتی- وجیهه حاجی محمد زاده- معصومه مختاری- یگانه معینیان
استاد راهنما: جناب آقای دکتر صحاف- سرکار خانم مهندس مقدم
طرح 2 کارشناسی ارشد معماری
دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد مقدس- تابستان 1394
خانه باکوچی در استان اصفهان، شهر کاشان، محله سلطان امیراحمد، حدفاصل قلعه جلالی واقع شده. این خانه که به خانه سپیده کاشانی نیز شهرت دارد، از آن دسته خانه های قدیمی و با ارزش شهر کاشان است که هم حیاط اندرونی و هم بیرونی و هم گودال باغچه دارد. این بنا در سه طبقه و دو مجموعه فضایی در جبهه های شمالی و جنوبی، به گونه ای احداث شده که ورودی آن به طبقه میانی راه می یابد. حیاط اندرونی به صورت چهار طرف ساخت می باشد. حیاط بیرونی آن نیز دو طرف ساخت بوده و دو طبقه می باشد که طبقه پایین آن به صورت گودال باغچه و طبقه بالا نقش ارتباطی بین بخش های مختلف خانه را ایفا می کرده است. از فضاهای اصلی معماری این خانه می توان به سرداب، دو باد گیر، شاه نشین، پنج دری، هشتی ورودی، شارم، مهتابی و حوض خانه اشاره نمود. اندرونی این خانه یک حیاط کوچک هشت ضلعی دارد. یک باغ نیز متعلق به این خانه است که توسط راهی که از زیر گذر عام عبور می کند به یکدیگر ارتباط دارند.
خانه باکوچی مربوط به دوره زند- دوره قاجار می باشد و در تاریخ 8 اسفند 1377 با شماره ثبت 2267 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.(الف-5)
در میانه جبهه شمالی این خانه یک حیاط خلوت به شکل هشت و نیم هشت وجود دارد که از سه سمت جنوب، غرب و شرق فضاهایی به سوی آن باز می شوند، این سه سوی حیاط خلوت نماهای مشابهی دارند. در سوی شمالی این حیاط خلوت طاق نمای فرورفته ای است که تقسیمات نمای مقابل خود را تکرار می کند. در دو سوی شرقی و غربی این حیاط خلوت تالارهایی مشابه قرار گرفته اند و در جانب جنوبی آن یک اتاق سه دری واقع شده (در طرفین اتاق سه دری دو اتاق دیگر واقع شده اند که رو به حیاط اصلی دارند.) که از سوی دیگر به حیاط اصلی خانه گشوده می شود.
زیرزمین ها یا سطوح همکف گودال باغچه در این خانه بسیار وسیع هستند. در شرق و غرب حیاط خلوت فضاهای تالار مانندی قرار گرفته اند که دسترسی به آنها توسط پله هایی از حیاط خلوت صورت می گیرد. زیرزمین شرق حیاط خلوت، حوضخانه ای است که با یک بادگیر تبادل هوایی دارد و از سویی با فضای مطبخ در ارتباط می باشد. زیرزمین جنوب حیاط خلوت، فضای وسیعی است که هم از این حیاط خلوت نور می گیرد و هم از سوی دیگر با گودال باغچه ارتباط دارد. در سراسر جبهه شمالی در مجاورت گودال باغچه فضاهایی متوالی و پیوسته قرار گرفته اند که توسط روزن های مشبکی روشنایی خود را از حیاط تامین می کنند. در جنوب گودال باغچه حوضخانه وسیع و صلیبی شکلی واقع شده که کاملا به آن باز می باشد. این فضا از سوی دیگر با یک باغ نسبتا وسیع در پشت این جبهه خانه و در آن سوی کوچه مشرف به آن ارتباط دارد. بادگیری در این قسمت واقع شده که در تلطیف هوای حوضخانه موثر می باشد. در دو سوی فضای حوضخانه دو اتاق سه دری واقع شده اند که به گودال باغچه باز می شوند.(الف- 1)
فضاهای اصلی خانه در دو جبهه رو به روی یکدیگر در دو انتهای حیاط قرار گرفته اند. این دو جبهه دو طبقه هستند اما جبهه های دیگر بنا که تنها ترکیبی از طاق نما و ایوان های کم عمق اند، یک طبقه می باشند. حجم دو طبقه اصلی به گوشه های حیاط کشیده شده و به این ترتیب علی رغم یک طبقه بودن دو جبهه طولی حیاط، در مجموع فضای باز و وسیع حیاط دو طبقه جلوه می کند.
در جبهه جنوبی حیاط، تالاری بزرگ قرار دارد که در جلوی آن ایوانی مرتفع ساخته شده و در پشت آن نیز حیاط خلوتی دیده می شود. بدین ترتیب تالار از دو سو با دو فضای باز مرتبط است.
سقف تالار دارای تزئینات یزدی بندی است. در هر یک از دو سوی ایوان میانه این جبهه، دو اتاق و در دو طبقه قرار دارند که با اتاق های دیگری در طرفین تالار در ارتباط اند. اتاق های طبقه اول دو سوی ایوان با تزئینات گچ و آیینه آراسته شده اند. در نمای این جبهه از حیاط، طاق ایوان از خط نهائی نما بیرون زده و قوسی ویژه و پرکار برفراز آن ساخته شده که به این تریب مهم ترین نمای خانه جلوه می کند. دو بادگیر بلند نیز در پشت این جبه واقع شده اند.
در جبهه مقابل یعنی جبهه شمالی، مجموعه مرکب از تعدادی اتاق و دو حوضخانه وجود دارد. سه اتاق سه دری در کنار حیاط به گونه ای قرار گرفته اند که بین آنها دو ایوان کم عمق و در پشت هر ایوان دو فضای کفش کن قرار دارند لذا دسترسی به اتاق ها و حوضخانه ها از این فضاهای رابط میسر است. یکی از حوضخانه ها که اصلی تر به نظر می رسد در پشت سه دری میانه این جبهه و در امتداد محور اصلی حیاط واقع شده، ولی ارتباطی به اتاقی که بین حیاط و حوضخانه نشسته است ندارد. حوضخانه دوم در گوشه غربی این جبهه قرار دارد و دارای تزئینات کاربندی گچ و سیم گل در سقف است. این فضا نیز با دو اتاق سه دری در دو طبقه مرتبط می باشد و جبهه های دیگر نماسازی شده اند.
در زیر هرکدام از مجموعه های فضایی شمالی و جنوبی، سردابی وسیع ساخته شده که با پلکان هایی به سطح حیاط مرتبط می شوند. حوض طویل حیاط بین دو مجموعه اصلی خانه کشیده شده و چهار باغچه در دو طرف آن قرار گرفته اند. نماهای حیاط گچ اندود شده اند و کتیبه ها، جرزها و دور قوس ها دارای تزئینات گچبری می باشند.
در جبهه شمالی حیاط سه ورودی وجود دارد. ورودی اصلی ترکیبی از دو هشتی و دو دالان است که به حیاط منتهی می شوند. سردر هشتی اول این ورودی در یک طبقه بالاتر قرار گرفته و وارد شونده پس از عبور از آن به تدریج با شیب دالان به پائین هدایت می شود تا به هشتی دوم و سطح حیاط برسد.(الف-1) این اثر در تاریخ 30 خرداد 1377 با شماره ثبت 2031 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه صالح در میدان جانباز، خیابان غیاث الدین جمشید، پشت درمانگاه، کوچه سرسنگ، شهر کاشان استان اصفهان قرار گرفته.
خانه صالح توسط بزرگ این خاندان، میرزا حسن خان مبصر الممالک ساخته شده و معمار بنا احتمالا استاد محمود حسن آبادی بوده. مجموعه خانه شامل بیرونی و اندرونی بوده که خانه فعلا تنها اندرونی بنای اولیه می باشد. فضای اصلی این خانه ترکیبی از دو مجموعه فضائی در دو جبهه رو به روی هم، واقع در جنوب و شمال حیاط است که ارتفاع این دو جبهه بیشتر از دو جبهه دیگر حیاط می باشد.
مهم ترین بخش خانه در جبهه جنوبی واقع است. در این جبه سه تالار تقریبا یک شکل در کنار یکدیگر قرار گرفته اند که ارتباطی با هم ندارند. تالار وسط به ایوان ستون داری باز می شود که در مجاورت حیاط واقع است، اما دو تالار دیگر تنها دری به این ایوان دارند. به غیر از تالارها دو اتاق نیز در دو سوی ایوان قرار گرفته اند و به این ترتیب، ایوان اهمیتی خاص در ترکیب فضائی این بخش پیدا کرده است.
در جبهه شمالی، مجموعه ای متشکل از یک تالار بزرگ با شاه نشین در وسط و دو اتاق سه دری در طرفین قرار دارد و رواقی ستون دار جلوی کلیه فضاهای این جبهه دیده می شود.
در جبهه شرقی، یک ایوان کم عمق ستون دار در میانه نما واقع شده و دو ایوان کوچکتر در طرفین آن قرار دارند. در جبهه مقابل آن یک رواق ممتد به اندازه طول حیاط ساخته شده که به رواق جبهه شمالی متصل می گردد.
یک سرداب بسیار بزرگ و متشکل از فضاهای متعدد و متنوع در زیر جبهه جنوبی ساخته شده و ورود به آن از داخل حیاط صورت می گیرد. سرداب دیگری شامل یک تالار بزرگ صلیبی شکل و دو فضا در دو سوی آن نیز در جبهه شمالی واقع است. حیاط خانه فضایی وسیع و گشاده با حوضی کشیده و چهار باغچه در دو سوی آن است. یک حیاط فرعی و خدماتی نیز در پشت رواق جبهه غربی وجود دارد.(الف-1) خانه مبصر الممالک صالح مربوط به دوره قاجار می باشد که در تاریخ 26 آبان 1375 با شماره ثبت 1768 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این خانه از آثار باقیمانده دوره صفوی است؛ که امروزه دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان در آن استقرار یافته. بنا از حیاطی وسیع و طویل و فضاهایی در دو جبهه شمالی و جنوبی تشکیل شده. جبهه جنوبی که فضاهای مهمتری را در خود جای داده، از جهت دیگر به حیاط دیگری مشرف است. این جبهه شامل ایوانی دو ستونی است که مقابل یک حوضخانه زیبا قرار گرفته. دو اتاق سه دری با عمق های متفاوت ولی هر دو مشرف به حیاط اصلی خانه، در طرفین این ایوان واقعند و در پشت هر یک از آنها اتاق دیگری وجود دارد که با حیاط دوم مرتبط است.
حوضخانه دارای ارتفاعی معادل دو طبقه است و در هر طبقه غرفه هایی پیرامون آن نشسته اند. این غرفه ها در طبقه دوم به یکدیگر پیوند خورده؛ بخش مرکزی حوضخانه را دور می زنند. فضای حوضخانه توسط ارسی مرتفعی به ایوان ستون دار مقابل خود و به وسیله سه در چوبی به حیاط واقع در ضلع جنوبی گشوده می شود. حوضخانه و غرفه های اطراف آن دارای تزئینات کاربندی و نقاشی روی گچ است که تاثیر سبک های نقاشی اروپایی در آن دیده می شود. ایوان ستون دار این جبهه نیز در سقف و دیوارهای خود تزئینات فراوان نقاشی دارد. اتاق ضلع شرقی حوضخانه دارای طاقچه ها و فرورفتگی هایی به شکل ظروف مختلف و مشابه با فضای فوقانی عمارت عالی قاپوی اصفهان می باشد.
جبهه شمالی خانه که ترکیبی نامتقارن دارد نیز شامل یک ایوان ستون دار و اتاق پشت آن، مطبخ و مجموعه فضاهای ورودی است. هشتی ورودی دارای قاعده مربع بوده، از یک سو توسط دالانی با حیاط خانه و از سوی دیگر با فضای مطبخ مرتبط است. تزیینات یزدی بندی سردر این ورودی و طاق نماهای طرفینش آن را از سایر خانه های مجاور خود متمایز کرده. نمای حیاط های خانه پوشیده از اندود سیم گل است. سطح وسیعی از حیاط خانه به باغچه بزرگ میانه آن اختصاص یافته و حوض آب در آن دیده نمی شود. (منابع و مراجع: الف-1) این اثر در تاریخ 29 شهریور 1353 با شماره ثبت 994 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قسمت های مختلف این خانه در اوایل و اواسط و اواخر دوره قاجاریان و نیز بخشی از آن در دوره پهلوی ساخته شده. بانی خانه شناخته نشده؛ لیکن چون مدتها به اخوان سیگاری، از تجار یزد، تعلق داشته، به این نام شهرت یافته است. خانه را اخیرا شرکتی خصوصی خریده و آن را پس از تعمیر و مرمت (تصویر بالا مربوط به پس از مرمت می باشد) مهمان سرای دانشجویان کرده است.
بنا یک حیاط میانی وسیع و سه حیاط خلوت و دو ورودی، اصلی و فرعی دارد که یکی از این ورودی ها پرکار و مفصل و دیگری کوچک و ساده می باشد. در این خانه، همچون اغلب خانه های یزد، فضاها رو به حیاطی نشسته اند که مرکز توجه عناصر پیرامون خود و واسطه پیوند آنهاست. به این ترتیب، در این خانه ها، حیاط مهم ترین فضاست و مصداق کامل این حکم حیاط اصلی این خانه است. در عین حال، حیاطهای فرعی و کوچک تر نیز مشمول این قاعده است. در حیاط های کوچک، بعضی از دیوارهای بسته را با طاق نما، نماسازی کرده اند تا به نظر آید که پیرامون حیاط از عناصر فضایی خالی نیست.
ورودی اصلی، شامل سردر و هشتی (با سقف زیبای رسمی بندی شده)، از یک طرف به حیاط خلوت شرقی و از طرف دیگر، از طریق دالانی، به حیاط بزرگ و اصلی خانه متصل است. ارتباط نزدیک و بی واسطه حیاط خلوت شرقی با هشتی به این حیاط استقلال بخشیده است.
ورودی دوم یا فرعی، به دیگر حیاط خلوت خانه، واقع در جنوب غربی آن راه دارد. داشتن ورودی مجزا خود سبب استقلال این حیاط از حیاط اصلی شده؛ چنان که اگر راهرو میان دو حیاط نبود، دو خانه کاملا مستقل پدید می آمد. در عین حال، این راهرو حیاط مذکور را در مسیر ورود به حیاط اصلی قرار می دهد. دراین صورت، مجموعه این حیاط و فضاهای اطرافش دیگر ورودی حیاط اصلی محسوب می شود. به تعبیری، مجموعه ورودی خانه خود خانه ای کوچک است.
حیاط اصلی مستطیل شکل، به تقریب، در امتداد شمال-جنوب است. به واسطه شکل حیاط، نماهای آن دو به دو رو به یکدیگر قرار گرفته اند و گویی با هم گفتگو می کنند. در این میان، دو نمای شمالی و جنوبی متفاوت با هم و نماهای شرقی و غربی همشکل و متقارن اند. در مرکز نمای شمالی، اتاق سه دری و در میانه نمای جنوبی، ایوانی رواق مانند واقع است. نمای جبهه شمالی پر تنوع و چشم گیر است و نمای جبهه جنوبی به سبب وجود بادگیری بر فراز آن جلوه یافته است. اهمیت این دو نما و نیز کشیدگی حیاط در همین امتداد و مرتفع تر بودن این دو جبهه نسبت به نماهای شرقی و غربی محور شمالی و جنوبی بنا را ممتاز ساخته است.
دو جبهه شرقی و غربی در انتظام و ترکیب کلی فضایی مشابه یکدیگرند؛ منتها در مرکز جبهه غربی، اتاقی با چهار پنجره و در مرکز جبهه شرقی، ایوانی قرار گرفته که بادگیری نیز بر فراز آن نشسته است. با این اوصاف، وضع این دو جبهه نیز حکایت همان گفتگوی آشنای فضاهای نیم باز و بسته در دو نمای متقابل است. قرارگیری تنها ایوان در جبهه شرقی حیاط سبب تمایز این خانه از دیگر خانه های شهر شده است؛ چه در این قبیل خانه ها مهم است که ایوان اصلی در جبهه جنوبی و سایه گیر حیاط قرار گیرد.
حیاط خلوت شرقی خانه در مجاورت هشتی واقع است. این حیاط کوچک، که مساحت آن تقریبا به اندازه هشتی است، فقط متعلق به اتاقی نسبتا بزرگ است که می توان آن را بیرونی خانه تلقی کرد. بخش جنوب غربی خانه قدری مفصل است. این بخش بنا مجموعه ای است از حیاطی در میانه و ایوان و اتاقی در اطراف آن؛ و به این ترتیب، حیاط مزبور همه عناصر اصلی خانه ای سنتی را دارد. حیاط خلوت دیگر (واقع در شمال شرقی بنا) فضای خدماتی و واسطه ارتباط با مطبخ و فضای سر پوشیده مجاور آن است. به همین دلیل، شاید بتوان آن را حیاط مطبخ خانه نامید.
بنا زیرزمین وسیعی دارد که در بخشهایی، حتی از محدوده ملکی بنا فراتر رفته است. فضاهای زیرزمین ابعاد و اشکال متنوعی دارد که این امر از کاربردهای متفاوت زیرزمین در گذشته حکایت دارد. از این میان، فضاهایی که در محورهای اصلی حیاط قرار گرفته، همچون تالاری سرداب، منظم تر و مفصل تر و بقیه عموما فضاهای خدماتی است. (منابع و مراجع: الف-1)